Türkiye’de Üretilen Bazı Bal Çeşitleri

Geçmişi eski uygarlıklara dayanan, insan ve arı için kıymeti yüksek bir gıda olan bal, üretimi ve tüketimi en çok yapılan ürünlerin başında geliyor. Günümüzde farklı bitki ve üretim teknikleri ile yapılmış bal çeşitleri görmek mümkün. Bal üretiminde önemli faktörlerin başında arı cinsi, bitki çeşitliliği ve iklim gelir. Bu faktörler aynı zamanda balın kalitesini belirleyen önemli kriterlerdir.

Ülkemiz endemik bitki türlerini bir arada bulunduran zengin floraya ve elverişli iklim koşullarına sahip bir coğrafyada olup, kaliteli bal üretimek için çok uygundur. Bu yazımızda ülkemizde üretilen bazı önemli bal çeşitlerini ve sınıflandırılma yöntemlerini ele alacağız.

Bal çeşitleri elde edilen bitki kaynağına göre çiçek balı ve salgı balı olarak iki sınıfa ayrılır.  Bal yapımı için arının topladığı ham madde aslında balın çeşidini de belirler. Çiçek balı, işçi arıları tarafından bitkilerin çiçekli kısımlarından salgılanan nektarların toplanmasıyla elde edilir. Salgı balı ise orman ağaçlarında yaşayan böceklerin salgıladıkları reçinemsi ve tatlı salgının arılar tarafından toplanmasıyla oluşur.

Çiçek balları da nektar çeşitliliğine göre polifloralı ve monofloral bal olarak ikiye ayrılır. Bu bal çeşitlerini, karakovan balı, petek bal, süzme bal gibi fiziksel özellikleri farklı olan ballar takip ediyor.

Bal çeşitliliği gastronomik, kültürel, sağlık ve ekonomik açıdan birçok konuyu doğrudan etkilemektedir. Ülkemiz ve üretim için tercih ettiğimiz Eğriçayır yaylası kaliteli bal üretmek için harika koşulara ve özelliklere sahiptir. Türkiye’de üretimi yapılan bazı bal çeşitleri ve sınıflandırılma yöntemleri şu şekildedir.

Çiçek Balı ve Çeşitleri

Çiçek balı, işçi arıları tarafından çiçekli bitkilerin, gövde, yaprak ve çeşitli kısımlarından toplanan nektarlarla yapılan baldır. Arılar nektar toplamak için bazen tek çeşit çiçeği ziyaret ederken, bazen de birden fazla çiçek çeşidinden topladıkları nektarları kullanırlar. Böylelikle birbirinden farklı bal çeşitleri oluşur. Çiçek balı, çok çiçekli (polifloralı) ve tek çiçekli (monofloral) olarak iki kategoriye ayrılır. Tek çiçekli olan ballar (monofloral) genellikle çiçeğin adıyla özdeşleşir ve o isimle anılır. En bilinen monofloral ballar, lavanta balı, kestane balı, keçiboynuzu balı, portakal çiçeği balı ile limon çiçeği balıdır.

Çok çiçekli ballar ise yüksek rakımlı yaylalarda ve yörenin çiçek çeşitliliğine bağlı üretilir. Birden fazla çiçekten toplanan nektarlar balın tadına, aromasına, rengine ve kalitesine doğrudan etki eder. Polifloralı ballara örnek olarak Anzer balı, Bitlis balı, Eğriçayır balını verebiliriz.

Monofloral Bal (Çiçek Balı)

Balın kaynağı tek tip çiçekten meydana geliyorsa bu bal türüne monofloral bal denir. İşçi arılar bazen bal üretimi için topladıkları nektarları tek çeşit çiçekten karşılarlar. Bazı bölgeler başka coğrafyada yetişmeyen endemik bitki türlerine sahipler, bu özellik o bölgelerde üretilen balları özel kılar. Türkiye’de üretilen en önemli monofloral ballar kestane balı, keçiboynuzu balı, ayçiçeği balıdır.

Kestane Balı

Kestane balı, yaz mevsiminin başında çiçeklenmeye başlayan kestane ağaçlarından toplanan nektarlarla olgunlaşır. Ülkemizde çoğunlukla Karadeniz, Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde kestane ormanlarının yoğun olduğu yerlerde üretimi yapılmaktadır. İşçi arılar yalnızca kestane çiçeklerini ziyaret ederek nektar toplar ve başka bir çiçek türünü kovana taşımazlar. Monofloral özellikli kestane balı, demir, potasyum mineralleri ile C ve B vitaminleri  açısından zengindir.

Keçiboynuzu Balı (Harnup Balı)

Keçiboynuzu ağacının çiçeklerinden üretilen keçiboynuzu balı monofloral özellikli bir çiçek balıdır. Anadolu’da halk arasında harnup balı olarak bilinen bu balın farklı ve karakteristik bir aroması vardır. Kültür tarımı yapılmayan tamamen doğal bitki örtüsünün 5-6 asırdır varolan harnup ağaçların çiçeklerinden meydana gelir. Kalsiyum ve E vitamini bileşenleri bakımından zengin bir içeriğe sahiptir.

Polifloralı Çiçek Balı

Polifloralı çiçek balı işçi arılarının birden fazla çiçek türünden topladıkları nektarlarla yaptıkları bala denir. Çok çiçekli anlamına gelen bu bal, yüksek rakımlı, bitki çeşitliliğinin çok olduğu yaylalarda üretilmektedir. Birçok çiçeğin nektarını içerdiğinden balın aroması, rengi ve tadı tek çiçekli ballara göre daha keskindir.  Çok çiçekli ballar, bitki ya da çiçek adı yerine yörenin, yaylanın adı ile bilinir. Bitlis balı, Anzer balı, Karadeniz balı, Eğriçayır balı en bilinen polifloralı bal çeşitleridir.

Oğul balı

Oğul balı, arı kolonisinin popülasyon özelliği sonucu oluşur. Oğul arı, arı kovanında bulunan genç işçi arılar ve genç kraliçe tarafından oluşturulan yeni arı kolonisinin bireylerine denir. Bahar döneminde yaşanan bu koloni ayrılığı ile genç arıların topladığı nektarlarla ilk bal oluşmaya başlar. Oğul arı kolonisinden ilk yıl hasat edilen bala "oğul balı" denir.

Karakovan ve Petekli Ballar

Petekli ballar, süzme ballara göre vitamin ve polen değeri daha yüksektir. Temel petek kullanmadan arının kendi yaptığı gerçek petekten oluşur. En bilinen petekli bal çeşidi karakovan balıdır. Karakovan balı üretimi zordur ve sınırlı miktarlarda mahsül elde edilir. Baharın ilk çiçeklenme döneminde yüksek rakımlı yaylalarda üretilir. Karakovan balı petek gözlerini dolduran sırla kaplı olup bütün halinde satılır. İçerisinde temel petek bulunmayan %100 ‘nü arıların yaptığı petek ballar, Türk gıda kodeksi bal tebliğine göre karakovan petek balı olarak isimlendirilir.

Salgı Balı ve Çeşitleri

Salgı balı, çam, meşe, kayın gibi orman ağaçları üzerinde yaşayan böceklerin salgıladığı tatlı salgıların arılar tarafından toplanması ile yapılan baldır. Böceğin ağaçtan topladığı salgıyı kendi bileşeniyle karıştırıp tekrar salgılaması sonucu işçi arılar tatlı bir besin maddesine sahip olurlar. Böceğin salgısını nektar olarak kullanan işçi arılar bunu petek gözlerine depolayarak bal haline getirirler. En bilinen salgı balı çam ve sedir balıdır. Genellikle süzme bal olarak görmeye alışkın olduğumuz bu ballar, ham bal şeklinde satılır. 

Çam balı

Çam balı, Muğla ve Akdeniz’in kıyı bölgelerinde yaygın olarak üretilmektedir. Muğla kızılçamlarında yaşayan basra (marchalina hellenica) isimli böceğin salgısından elde edilir, bundan ötürü salgı balı olarak sınıflandırılır. Çoğu yerde, yayla ballarında olduğu gibi şehir ve bölge ismiyle özdeşleşerek Muğla balı veya Muğla çam balı diye de adlandırılır.

Sedir Balı

Sedir balı, Toros dağlarında 1200m ile 2000m yükseklikte yetişen sedir ağaçlarının öz suyundan faydalanan arıların üretmiş olduğu baldır. Sedir balı bir salgı balı olmasına rağmen tadı ve lezzeti çam balından çok farklıdır. Mevsim şartlarına göre üretildiği için sınırlı miktarda üretimi yapılır ve her yıl üretim yapılamaz.

Krem Bal

Krem bal kahvaltıda tüketilen kıvamı yoğun kristalize bal türüdür. Bazı ülkelerde ekmeğe sürülmesi daha kolay olduğu için özellikle tercih edilir ve oldukça değerlidir. Depolanması ve taşınması diğerlerine göre daha kolaydır. Kristaller ufak ise balın görüntüsü krem veya tereyağ şeklindedir. Süzme baldan yüksek kaliteli kristalize bal elde etmek için balın içine şekerlenmiş bal karıştırılır. Kristal yapısının bozulmaması için 15 derece ve altı sıcaklıkta saklanmalıdır. Kristalleşme ne kadar kısa zamanda olursa kıvamı ve kalitesi o kadar yüksek olur. Ani sıcaklık artışında kristalleşme gecikebilir. 

Ürünleri detaylı incelemek için aşağıdaki linklere tıklayabilirsiniz.